Upadki osób starszych – przyczyny, następstwa, profilaktyka

Upadki osób starszych to bardzo ważny i złożony problem.  Wraz z wiekiem prawdopodobieństwo wystąpienia upadku gwałtownie rośnie.  Jak wskazują statystyki u osób powyżej 60 roku życia upadki stanowią co 3 przyczynę uszczerbku na zdrowiu. Wraz z wiekiem ryzyko również rośnie – po 80 roku życia co drugi senior narażony jest na upadek.

Przyczyny upadków osób starszych

Niektóre upadki osób starszych spowodowane są pojedynczą przyczyną, ale większość uwarunkowana jest wieloczynnikowo.  Czynniki zwiększające ryzyko upadku możemy podzielić na dwie grupy: czynniki wewnętrzne i czynniki zewnętrzne.

Wśród czynników wewnętrznych można wyróżnić czynniki fizjologiczne, związane z procesem starzenia się oraz czynniki chorobowe (patologiczne).

Wraz z wiekiem osłabieniu ulega funkcjonalność narządów zmysłów, które do tej pory  gwarantowały stabilność postawy: wzroku, słuchu, równowagi oraz czucia powierzchownego i głębokiego.

Zmniejsza się ostrość widzenia, zdolność adaptacji do ciemności czy wrażliwość na kolory. Można zaobserwować zawężenie pola widzenia oraz zaburzenia funkcji wzrokowo – przestrzennych. Mięśnie stają się słabsze, mniej sprawne. Znacznie częściej pojawiają się trudności z utrzymaniem równowagi, postawa ciała zmienia się na bardziej pochyloną, środek ciężkości przesuwa się ku przodowi, chód spowalnia. Wszystko to sprawia, że osobom starszym trudniej prawidłowo zareagować, kiedy na ich drodze pojawi się przeszkoda.

Bardzo ważnym czynnikiem ryzyka upadku są ortostatyczne spadki ciśnienia tętniczego krwi, które odczuwane są w postaci nagłych zawrotów głowy i zachwiań równowagi.

Chorobowe i zewnętrzne przyczyny upadków osób starszych

Wśród chorób, które często występują u osób starszych i znacznie zwiększają ryzyko upadku wymienić należy:

•         choroby neurologiczne,
•         sercowo – naczyniowe,
•         choroby zwyrodnieniowe narządu ruchu,
•         choroby metaboliczne ,
•         z układem moczowo – płciowym
•         problemy natury psychicznej (lęki, depresja).

Zewnętrzne przyczyny upadków osób starszych natomiast są niezależne od procesu starzenia się. Dotyczą najbliższego otoczenia osoby starszej. Przyczyniają się one do wystąpienia 30 – 50% wszystkich upadków. Na szczęście  mamy  duży wpływ na te czynniki i możemy je stosunkowo łatwo wyeliminować zwiększając bezpieczeństwo seniora.

Należy zwrócić szczególną uwagę na:

•         słabe oświetlenie,
•         śliskie lub nierówne podłoże,
•         nieodpowiednie umeblowanie,
•         niezabezpieczone schody, brak poręczy,
•         niewłaściwe obuwie,
•         pora doby.

Następstwa upadków osób starszych

Upadki osób starszych związane są z ich groźnymi następstwami. Upadki stanowią bowiem główną przyczynę urazów wśród seniorów.  Ze względu na spowolnienie odruchów zabezpieczających oraz często występującą w tej grupie wiekowej osteoporozę urazy mogą mieć bardzo groźne konsekwencje. Nawet pozornie niegroźny upadek należy skonsultować z lekarzem. U około 10% osób upadki powodują ciężkie obrażenia tkanek miękkich a nawet krwiaki i wstrząśnienia mózgu.  U 5% osób starszych upadek kończy się złamaniem kości – w tym złamaniem nasady kości udowej, które znacznie obniża jakość życia i zwiększa chorobowość.

Mniej oczywistym, ale bardzo często spotykanym następstwem upadku jest lęk przed kolejnym upadkiem. Potrafi być on tak silny, że w sposób znaczny przyczynia się do obniżenia aktywności osoby starszej. Senior przestaje wykonywać dotychczasowe czynności z obawy przed urazem. Ogranicza wychodzenie z domu, zaczyna prowadzić bardziej siedzący tryb życia. W konsekwencji następuje znaczna utrata siły mięśniowej oraz przyspieszają się procesy fizycznego osłabienia organizmu. Natomiast postępująca słabość, którą obserwuje u siebie osoba starsza nasila występujący lęk.  Na szczęście można spróbować przerwać to błędne koło.  Odpowiednio dobrane ćwiczenia wykonywane pod czujnym okiem fizjoterapeuty przyczynią się do poprawy kondycji oraz sprawności fizycznej. Sytuacja, w której senior odzyska przekonanie o  panowaniu nad sytuacją, nauczy się adekwatnie reagować w sytuacji zagrożenia, przyczyni się do obniżenia poziomu lęku.

Ocena ryzyka i profilaktyka upadków

Osobom starszym zaleca się konsultację z fizjoterapeutą, który profesjonalnie oceni indywidualne ryzyko upadku oraz przeprowadzi trening bezpiecznego przemieszczania się i upadania.

Jeśli senior nie jest pewien czy powinien skonsultować się z fizjoterapeutą może przeprowadzić prosty test w swoim domu. Wystarczy stanąć naprzeciwko stabilnego przedmiotu ( stołu, ściany, za fotelem lub kanapą). Ważne, aby w razie potrzeby móc się o niego oprzeć, przytrzymać się go i mieć pewność, że wybrany obiekt nie przewróci się razem z nami. Następnie podnosimy jedną nogę do góry i próbujemy utrzymać równowagę przez około 30 sekund – ważne, aby nie pomagać sobie w tym czasie opierając ręce o wybrany przedmiot. Następnie wykonujemy ten sam test na drugą nogę. Jeśli nie uda nam się utrzymać równowagi przez 3 sekund, to sygnał, że ryzyko upadku może być dosyć wysokie. Należy w tej sytuacji rozważyć podjęcie rehabilitacji, aby  wzmocnić mięsnie, poprawić kondycję i koordynację.

Jedną z form aktywności, która może przyczynić się do obniżenia ryzyka upadku są regularne spacery z kijkami czyli nordic walking. Tego typu aktywność poprawia siłę mięśniową, stabilizację oraz wyczucie ciała w przestrzeni. Należy jednak pamiętać,  aby zgłosić się po poradę do osoby, która jest przeszkolona w prowadzeniu treningu z tzw. kijami, poradzi nam jak dobrać sprzęt, jak prawidłowo chodzić, na co zwrócić uwagę podczas treningu/spaceru.

Upadki osób starszych – zapobieganie

Aby mówić o skutecznej profilaktyce należy uwzględnić jak najwięcej z czynników, które podwyższają ryzyko. Należy zadbać o:

• prawidłowe rozpoznanie i leczenie istniejących chorób. Jeśli to konieczne, modyfikacja dotychczasowego leczenia,
• zaopatrzenie osoby starszej w prawidłowo dobrany sprzęt pomocniczy (np. laski, balkoniki),
• regularne ćwiczenia równowagi i chodu oraz ćwiczenia wzmacniające siłę mięśni i zakres ruchu w stawach,
• poprawę bezpieczeństwa w najbliższym otoczeniu.

Wiele czynności wykonywanych na co dzień, wraz z wiekiem może stawać się coraz większym wyzwaniem. Warto poznać pomoce i sprzęty, które mogą ułatwić codzienne funkcjonowanie seniora.

Sytuacje zwiększające ryzyko upadku osób starszych i sposoby radzenia sobie z nimi

1. Jedną z sytuacji, która dosyć często prowadzi do upadku jest wieszanie firan/zasłon, odkurzanie wysoko umieszczonych elementów itp. Długotrwałe utrzymywanie rąk w górze, podnoszenie głowy oraz stanie na stołku, to czynniki które z dużym prawdopodobieństwem mogą powodować upadki osób starszych. Należy pamiętać, że upadek, nawet z niewielkiej wysokości może zakończyć się złamaniem w okolicy szyjki kości udowej.  Aby temu zapobiec należy skracać czas wykonywania czynności wymagających podnoszenia rąk oraz zapewnić osobie starszej stabilną alternatywę dla krzesła. Bardzo dobrym rozwiązaniem są schodki medyczne. Są bardzo stabilne a dodatkowo mają poręcze, które ułatwiają utrzymanie równowagi.
2. Osoby starsze często mają problemy z wysokim podnoszeniem nóg podczas chodzenia. Na początku trudność sprawiają im schody, ale z czasem bardzo niebezpieczne stają się dywany, o które bardzo łatwo się potknąć. Najbezpieczniej byłoby usunąć je z mieszkania osoby starszej. Alternatywą może być zabezpieczenie krawędzi dywanu przed odstawaniem, poprzez zastosowanie specjalnych mat antypoślizgowych oraz dwustronnych taśm zabezpieczających krawędzie dywanu.
3. Kolejnym problemem w warunkach domowych jest podłoga, dobrze wypastowana(świecąca) jest  miejscem zwiększającym ryzyko  poślizgnięcia się. Nie tylko wypolerowana lecz też mokra nawierzchnia powoduje słaby kontakt nóg z podłożem. Najlepszym sposobem zapobiegania ryzyku upadku i zwiększeniu poczucia bezpieczeństwa  są np. kapcie z podeszwą antypoślizgową.
4. W łazience kryje się najwięcej zagrożeń:  Toaleta, wanna, brodzik. Często zachlapana, mokra podłoga. Aby minimalizować ryzyko upadku można wprowadzić kilka zmian : lepszym rozwiązaniem jest zastosowanie brodzika bez progów tzw niski. Do tego zastosowanie mat antypoślizgowych oraz uchwytów  i taboretów oraz siedzisk do wanny (do łatwiejszego i bezpieczniejszego korzystania z łazienki podczas kąpieli.
5. Utrudnieniem jest też słabe oświetlenie nie tylko w domu ale i na zewnątrz. W warunkach domowych możemy sobie poradzić za pomocą , taśm fluorescencyjnych , dodatkowych punktów ledowych na ścianie lub oświetlenia, które uruchamia się w oparciu o czujnik ruchu. Wszystkie te rozwiązania ułatwią np. bezpieczne dotarcie nocą do toalety.
6. Aby bezpiecznie czuć się w domu jak i na zewnątrz, ważne aby pamiętać, że z wiekiem jest nam coraz trudniej utrzymać równowagę. Ważne aby osoba starsza była świadoma możliwości swojego ciała.  Powinna zdawać sobie sprawę, że być może nie uda się już przeskoczyć przez przedmiot czy przez kałużę i trzeba bezpiecznie ominąć przeszkodę. By osiągnąć ten cel trzeba z rozwagą oceniać trudności napotkane na drodze. Ominąć bezpiecznie oznacza, iż można powoli obejść, bądź dać dużego kroka. Zawsze jest ryzyko, że dana czynność nie przyniesie pożądanego efektu. Trzeba czasem przejść po ruchomym/nierównym chodniku, śliskiej trawie, stromych schodach.  Ryzyko upadku znacznie zmniejsza odpowiednie obuwie dostosowane do warunków na zewnątrz. Buty powinny być odpowiednio dopasowane, z  zabezpieczeniami na podeszwie, im mniej wypustek tym bardziej obuwie staje się śliskie np. w kontakcie z wilgotną nawierzchnią (zachowują się jak łyżwy na lodzie). Obuwie powinno być dopasowane do stopy – nie powinno być za duże , może to spowodować zahaczanie czubkiem buta o wystający przedmiot. Cholewka nie powinna być mocno wycięta, powoduje to zsuwanie się obuwia ze stopy. Należy również pamiętać o korzystaniu z skarpet bawełnianych, które dają większe szanse na utrzymanie buta na miejscu. Obuwie, może mieć max wysokość obcasa do 4cm, by nie powodować zmian w obrębie układu stopy.  Jeśli jest problem również z utrzymaniem równowagi, można wspomóc się balkonikiem, chodzikiem, kulami itp.

Upadki osób starszych to bardzo ważny i złożony problem. Na szczęście, pomimo pogłębiającego się z wiekiem osłabienia organizmu nie jesteśmy całkiem bezsilni. Regularne ćwiczenia fizyczne, najlepiej pod okiem fizjoterapeuty oraz poprawa bezpieczeństwa najbliższego otoczenia może skutecznie obniżyć ryzyko upadku osób starszych.

Autorzy:

mgr Justyna Stachura; dr Agnieszka Kaliszewska

Bibliografia

1. Borzym, A. Upadki osób w podeszłym wieku – przyczyny, konsekwencje, zapobieganie w: PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2009;6(2):81-88 (http://fozp.org.pl/pdf/6_2/04_pgp_6_2_borzym.pdf )
2. .http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs344/en/
3. .https://sjp.pwn.pl/slowniki/upadek.html
4. .Adrianna Maria Borowicz  “Problem upadków u osób starszych” Kinezyterapia ; Wyższa Szkoła Edukacji i Terapii w Poznaniu // 2/2014
5. A. Gałaś, A. Skalska “ Upadki jako czynniki ryzyka pogorszenia stanu funkcjonalnego w starszym wieku” , Gerontologia Polska 2011; tom 19, nr 3-4 : 150-160
6. .D. Plich i współałtorzy “Ocena pacjentów opieki długoterminowej w zakresie występowania upadków oraz zagrożenia odleżynami związanych z ich stanem funkcjonalnym” , Genterologia Polska 2017; 25: 45-52
7. W. Kuliński “Fizjoterapia w profilaktyce niepełnosprawności u osób w wieku podeszłym” Gerontologia Polska 2017; 25: 39-44

.A.Świtoń “Zespół słabości a upadki u osób w podeszłym wieku – przegląd piśmiennictwa” , Gerontologia Polska 2017;25:66-71