Choroby cywilizacyjne: osteoporoza

„Cichy złodziej kości” to określenie doskonale opisujące chorobę zwaną osteoporozą. Według National Institute of Health Consensus Development Panel (2001) osteoporoza to choroba tkanki kostnej charakteryzująca się obniżeniem wytrzymałości kości, co prowadzi do zwiększenia ryzyka złamań. Choroba rozwija się długo i podstępnie. W Polsce zagrożonych jej wystąpieniem jest prawdopodobnie aż 9 milionów osób, które najczęściej dowiadują się o chorobie dopiero gdy dojdzie do złamania. Dlatego w walce z osteoporozą niezmiernie ważna jest profilaktyka.

Osteoporoza – na czym polega choroba?

Osteoporoza to choroba podczas której dochodzi do nadmiernej utraty masy kostnej, na skutek czego przestrzenie między kościami stają się większe, a ich zewnętrzna warstwa staje się cieńsza.  Takie zmiany prowadzą zwiększenia kruchości kości, przez co są one bardziej podatne na złamania. Osteoporoza zwykle nie jest bolesna do czasu, aż kość nie zostanie złamana; złamania kości kręgosłupa są częstą przyczyną długotrwałego bólu i częściowego unieruchomienia.

Osteopenia o osteoporoza

Stan poprzedzający osteoporozę nazywa się osteopenią – termin ten określa obniżenie mineralnej gęstości kości. O osteopenii mówi się, gdy badanie gęstości kości wykazuje niższą wartość niż referencyjny poziom dostosowany do średniej wieku, ale nie na tyle niską, aby można ją było sklasyfikować jako osteoporozę. Osteopenia nie zawsze prowadzi do osteoporozy, dlatego tak ważne jest podejmowanie działań profilaktycznych, które pozwolą zachować zdrowe kości i zminimalizować ryzyko rozwoju osteoporozy. Skutecznym rozwiązaniem może być wdrożenie leczenia, którego celem będzie wzmocnienie kości oraz zwiększenie tempa ich tworzenia. Ważną grupą leków w tym kontekście są bisfosfoniany zapobiegające utracie masy kostnej.

Symptomy – na co zwrócić uwagę?

Osteoporoza w większości przypadków przebiega bezobjawowo lub występujące objawy są niespecyficzne, przynajmniej we wczesnych fazach rozwoju choroby. Jest to schorzenie rozwijające się powoli w ciągu wielu lat. W rzeczywistości niektórzy ludzie mogą nie zauważyć żadnych zmian, dopóki niewielkie uderzenie lub upadek nie spowoduje złamania kości. W zaawansowanym stadium objawami są złamania: nadgarstka, kości udowej, kręgów kręgosłupa i znacznie rzadziej występujące złamania żeber.

Warto podkreślić, że do złamań osteoporotycznych dochodzi bez wyraźnych przyczyn, są to tzw. złamania samoistne. Zaleca się, aby osoby znajdujące się w grupie ryzyka, profilaktycznie wykonywały badanie diagnostyczne, które pozwala wykryć osteoporozę w jej stadium bezobjawowym. W poważnych przypadkach osteoporozy prosty ruch, taki jak kaszel lub niewielkie uderzenie mogą spowodować złamanie kości. Osoby z osteoporozą mają również trudności z rekonwalescencją po złamaniach kości, co czasami może powodować ból, który nie ustępuje. Złamane kości biodrowe i kręgosłupa są szczególnie poważne, ponieważ urazy te mogą spowodować, że osoby starsze stracą mobilność i niezależność.

Kto jest narażony na osteoporozę?

Osteoporoza to choroba, która dotyka wszystkich ras, narodów etnicznych i płci, jednak niektóre grupy są bardziej niż inne narażone na rozwój choroby. Osteoporoza dotyka bowiem zdecydowanie częściej kobiet niż mężczyzn, zwłaszcza jeśli należą one do rasy białej oraz azjatyckiej. Inne czynniki ryzyka osteoporozy to:

• historia rodzinna osteoporozy lub częstych złamań kości zwłaszcza po 50 roku życia (uwarunkowania genetyczne),
• usunięcie jajników u kobiet,
• wczesna menopauza (przed 45 rokiem życia),
• złe nawyki żywieniowe, w tym niewystarczająca ilość spożywanego wapnia i/lub witaminy D oraz białka – niskie spożycie wapnia przyczynia się do zmniejszenia gęstości kości, wczesnej utraty masy kostnej i zwiększonego ryzyka złamań,
• niski wskaźnik masy ciała (BMI) lub niedowaga, zaburzenia odżywiania takie jak anoreksja czy bulimia,
• palenie papierosów,
• brak aktywności fizycznej lub długie okresy leżenia w łóżku,
• częste spożywanie alkoholu (zwłaszcza w przypadku nadużywania),
• długotrwałe stosowanie niektórych leków, takich jak kortykosteroidy, inhibitory pompy protonowej i leki przeciwpadaczkowe,
• długotrwałe stosowanie leków, które mogą wpływać na wytrzymałość kości lub poziom hormonów, takich jak tabletki antyestrogenowe, które wiele kobiet przyjmuje w przypadku raka piersi,
• zaburzone poziomy hormonów płciowych – zbyt niski poziom estrogenu u kobiet lub niskie stężenie testosteronu u mężczyzn,
• choroby tarczycy – za duże stężenie hormonów tarczycy (wysokie ryzyko w przypadku nadczynności tarczycy lub przyjmowania zbyt wysokich dawek leków hormonalnych w celu leczenia niedoczynności tarczycy),
• AIDS,
• operacja przewodu pokarmowego – operacja mająca na celu zmniejszenie rozmiaru żołądka lub usunięcie części jelita ogranicza powierzchnię dostępną do wchłaniania składników odżywczych, w tym wapnia.

Ryzyko rozwoju osteoporozy wzrasta wraz z wiekiem. W okresie menopauzy kobiety mogą zacząć szybko tracić masę kostną, co po kilku latach może skutkować rozwojem osteoporozy i złamaniami. U mężczyzn utrata masy kostnej w czasie jest wolniejsza, choć w starszym wieku (około 65-70 lat) spadek gęstości kości następuje u obu płci w podobnym tempie. Ryzyko osteoporozy jest wyższe także u osób, które mają takie problemy zdrowotne jak zapalna choroba jelit, choroba nerek lub wątroby, nowotwór, szpiczak mnogi czy reumatoidalne zapalenie stawów.

Diagnostyka osteoporozy

Badania układu kostnego

Najczęściej stosowanymi metodami pomocnymi w diagnozowaniu osteoporozy są różnego rodzaju testy biochemiczne i badania obrazowe (radiologiczne, densytometryczne). Densytometria jest obecnie podstawowym badaniem umożliwiającym rozpoznanie osteoporozy. Metoda ta umożliwia dokładne i precyzyjne zmierzenie masy kostnej. W efekcie możliwe jest stworzenie komputerowego obrazu struktury kości. Uzyskany wynik pozwala ocenić ryzyko zachorowania, potwierdzić lub wykluczyć osteoporozę i zmierzyć stopień jej zaawansowania. Do właściwej oceny ryzyka złamań zaleca się wykonanie badania, które obejmuje kręgosłup lędźwiowy oraz szyjkę kości udowej. Densytometria kręgosłupa ocenia bowiem najlepiej wczesne zmiany okołomenopauzalne, których nie widać w szyjce kości udowej. Badanie szyjki kości udowej natomiast pozwala ocenić ryzyko złamań kości długich.

Inne skuteczne metody diagnostyczne to ilościowa tomografia komputerowa pozwalająca na precyzyjny pomiar gęstości mineralnej kości (BMD) zwłaszcza w kręgosłupie lędźwiowym i kościach, a także scyntygrafia kości, której zaletą jest zdolność do identyfikacji chorób układu kostnego we wczesnym stadium. Z kolei rezonans magnetyczny umożliwia wykrycie złamań oraz ocenę ich charakteru (czy złamania są świeże, czy stare) oraz analizę struktury kości beleczkowej, która występuje głównie na końcach kości długich.

Testy diagnostyczne

W diagnostyce osteoporozy bardzo ważne są także testy z krwi – podstawę laboratoryjnej diagnostyki chorób kości stanowi ocena zaburzeń gospodarki wapniowo-fosforanowej, która zależy  m.in. od stężenia witaminy D3, skuteczności wchłaniania składników w jelitach oraz diety. 

Profilaktyka

Działania profilaktyczne mogą okazać się niezwykle skuteczne i należy je rozważyć szczególnie u osób, które znajdują się w grupie ryzyka. Aby zminimalizować możliwość wystąpienia choroby, należy:

• odstawić używki – papierosy, alkohol,
• zadbać o regularny ruch i wykonywanie różnego rodzaju ćwiczeń fizycznych,
• dostarczyć należytą ilość wapnia i minerałów w diecie (suplementy),

Profilaktycznie, oprócz wyżej wymienionych czynności, należy wykonywać regularne testy diagnostyczne oceniające poziom kluczowych dla kości parametrów oraz badanie densytometryczne raz na 2 lata.

Ćwiczenia fizyczne

Ćwiczenia mogą pomóc w budowaniu mocnych kości i spowolnieniu utraty ich masy i gęstości.  Najlepszym rozwiązaniem w zapobieganiu osteoporozy jest połączenie ćwiczeń siłowych z ćwiczeniami obciążającymi i równoważnymi. Trening siłowy pozwala na wzmocnienie mięśni i kości ramion oraz górnej części kręgosłupa, natomiast ćwiczenia obciążające takie jak chodzenie, jogging, bieganie, wchodzenie po schodach i sporty siłowe wpływają głównie na kości nóg, bioder i dolnej części kręgosłupa. Z kolei ćwiczenia na równowagę pozwalają zmniejszyć ryzyko upadku, zwłaszcza podczas procesów starzenia się organizmu.

Osteoporoza – leczenie

Leczenie osteoporozy obejmuje spowolnienie lub zahamowanie utraty masy kostnej, aby zapobiec złamaniom oraz dalszemu postępowi choroby. Decyzja o konieczności podjęcia działań terapeutycznych zależy od ryzyka złamania kości w przyszłości z uwzględnieniem wieku, płci i badań gęstości kości. Wyniki testów wskazujące na osteoporozę lub obniżoną gęstość kości poniżej pewnego poziomu oraz występowanie czynników ryzyka złamań są podstawą do wdrożenia działań zapobiegających rozwojowi choroby. Lekarz może zalecić odstawienie używek oraz prowadzenie zdrowego stylu życia opierającego się na zdrowej diecie bogatej w produkty dostarczające wystarczającą ilość wapnia, witaminy D i białka, a także na regularnych ćwiczeniach.

Działania profilaktyczne, których celem jest zapobieganie osteoporozie, są zalecane także w jej leczeniu. Niemniej jednak zmiany stylu życia mogą nie wystarczyć w sytuacji, gdy choroba jest zaawansowana, a spadek masy kostnej zbyt duży; wówczas należy również wziąć pod uwagę leki ukierunkowane na tego typu zmiany. Leki spowalniające utratę masy kostnej obejmują bisfosfoniany. Z kolei farmaceutyki pomagające odbudować kości obejmują syntetyczną wersję hormonu przytarczyc i leki modyfikujące działanie białka sklerostyny, która odpowiada za hamowanie procesów kościotwórczych. W przypadku osteoporozy lub osteopenii kluczowe jest zachowanie szczególnej ostrożności i unikanie różnego rodzaju stłuczeń i upadków, które mogą doprowadzić do długotrwałego pobytu w łóżku, ze względu na wydłużony czas regeneracji kości. Pomogą w tym regularne ćwiczenia pozwalające na utrzymanie odpowiedniej równowagi, a także ostrożne korzystanie ze schodów zimą (wysokie ryzyko oblodzonych stopni).

Monitorowanie leczenia

Regularne wykonywanie badań pozwala nie tylko wykrycie zmian w kościach, ale także kontrolę skuteczności terapii osteoporozy – określenie ryzyka wystąpienia złamań oraz ocenę postępu leczenia. Testy diagnostyczne przeprowadzane w tym kierunku obejmują m.in. analizę poziomu kluczowych w tej przypadłości wskaźników takich jak stężenie wapnia całkowitego, metabolitu witaminy D3 oraz parametrów procesów przebudowy kostnej – markerów obrotu kostnego we krwi (beta-CTX i P1NP).