Stopa końsko‑szpotawa to jedna z najczęstszych wrodzonych deformacji stopy – dotyka około 1–2 na 1 000 noworodków i występuje dwukrotnie częściej u chłopców. Charakteryzuje się utrwalonym zgięciem podeszwowym (tzw. końskie ustawienie), przywiedzeniem przodostopia oraz szpotawym (do wewnątrz) ustawieniem pięty. Pałeczkowaty, sierpowaty kształt stopy szybko rzuca się w oczy – dziecko najczęściej rodzi się z widoczną asymetrią, przy czym deformacja może pogłębiać się w ciągu pierwszych dni lub tygodni życia.
Spis treści
Co powoduje stopę szpotawą i kto jest najbardziej narażony?
Stopa szpotawa, a dokładnie wrodzona stopa końsko-szpotawa jest złożoną deformacją, której przyczyny nie zostały do końca poznane, jednak wiele badań wskazuje na związek między czynnikami genetycznymi, środowiskowymi i mechanicznymi oddziałującymi na rozwijający się płód. Wyróżnia się postać idiopatyczną – najczęstszą i występującą samodzielnie – oraz wtórną, związaną z innymi schorzeniami wrodzonymi. Choć wiele przypadków pojawia się bez uchwytnej przyczyny, naukowcy i lekarze wyróżniają szereg czynników ryzyka, które zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia tej wady.
Do najczęstszych przyczyn i grup podwyższonego ryzyka zalicza się:
- Czynniki genetyczne – w około 20–30% przypadków deformacja występuje rodzinnie. Jeśli jedno z rodziców miało stopę szpotawą, ryzyko jej pojawienia się u dziecka wynosi około 3–4%. Jeśli wada występuje u obojga rodziców, prawdopodobieństwo wzrasta nawet do 30–60%. Uważa się, że za rozwój deformacji może odpowiadać wiele genów, w tym związanych z układem mięśniowo-szkieletowym oraz strukturą kolagenu.
- Płeć męska – chłopcy są ponad dwukrotnie częściej narażeni na wystąpienie tej deformacji niż dziewczynki. Powody tej różnicy nie są do końca jasne, ale uważa się, że mogą mieć związek z odmiennym przebiegiem rozwoju układu mięśniowo-szkieletowego w życiu płodowym.
- Warunki mechaniczne w macicy – ograniczenie przestrzeni wewnątrzmacicznej, np. w przypadku ciąż mnogich, małowodzia lub nieprawidłowego ułożenia płodu, może prowadzić do mechanicznego zniekształcenia kończyn dolnych dziecka. Choć taka deformacja bywa czasem przejściowa, w niektórych przypadkach utrwala się już na etapie życia płodowego.
- Wady neurologiczne i mięśniowe – wtórna postać stopy szpotawo-końskiej może być związana z zaburzeniami układu nerwowego, takimi jak przepuklina oponowo-rdzeniowa, porażenie mózgowe, dystrofie mięśniowe lub inne wrodzone choroby nerwowo-mięśniowe. W tych przypadkach stopa szpotawa jest tylko jednym z elementów szerszego obrazu klinicznego.
- Zaburzenia rozwoju tkanki łącznej – nieprawidłowości w strukturze kolagenu i elastyny, które odpowiadają za elastyczność i odporność tkanek, mogą prowadzić do nieprawidłowego kształtowania się stawów i więzadeł, w tym stopy. Wskazuje się tu m.in. na związki z zespołami takimi jak artrogrypoza czy zespół Ehlersa-Danlosa.
- Czynniki środowiskowe i matczyne – badania sugerują, że niektóre czynniki środowiskowe w czasie ciąży mogą zwiększać ryzyko rozwoju deformacji. Należą do nich: palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, niektóre leki (np. przeciwpadaczkowe), infekcje wewnątrzmaciczne oraz niedobory kwasu foliowego. Choć nie są one bezpośrednią przyczyną, mogą wpływać na zaburzenia w rozwoju płodu.
- Przebyte choroby matki w ciąży – niektóre choroby autoimmunologiczne, cukrzyca ciążowa czy zakażenia wirusowe również mogą wpływać na rozwój układu kostno-stawowego płodu i zwiększać ryzyko deformacji kończyn dolnych, w tym stopy szpotawa.
Warto dodać, że większość przypadków stopy szpotawa ma charakter izolowany i występuje bez innych współistniejących wad. Jednak z uwagi na możliwość współwystępowania z poważniejszymi zaburzeniami (np. zespołami genetycznymi), po rozpoznaniu zaleca się uważną ocenę ogólnego stanu zdrowia dziecka. Wczesna identyfikacja przyczyny i ewentualnych towarzyszących problemów pozwala lepiej zaplanować leczenie i rehabilitację oraz zapewnić dziecku optymalny rozwój.
Jak diagnozuje się stopę szpotawą?
Rozpoznanie najczęściej następuje w pierwszych dniach życia – pediatra lub neonatolog zauważa nietypowe ustawienie stóp już podczas badania noworodka. W razie wątpliwości pomocne może być lekarskie USG, które pozwala potwierdzić, że deformacja jest strukturalna, a nie tylko przejściowa. W niektórych przypadkach (zwłaszcza przy podejrzeniu innych wad) zalecane są badania obrazowe lub genetyczne .
Stopa szpotawa – kiedy i jakie leczenie stosuje się u dzieci?
Leczenie stopy końsko-szpotawej powinno rozpocząć się jak najwcześniej po narodzinach dziecka – najlepiej już w pierwszym tygodniu życia. W tym czasie tkanki noworodka są jeszcze bardzo plastyczne, co umożliwia skuteczne i nieinwazyjne korygowanie ustawienia stopy. Złotym standardem postępowania jest obecnie metoda Ponsetiego, która zrewolucjonizowała leczenie tej wady. Polega ona na etapowym, cotygodniowym zakładaniu gipsów, które stopniowo ustawiają stopę w prawidłowej pozycji. W większości przypadków wykonuje się od 5 do 7 zmian opatrunku gipsowego, a następnie – u około 90% dzieci – przeprowadza się drobny zabieg przecięcia ścięgna Achillesa (tenotomię), aby uzyskać pełne zgięcie grzbietowe stopy. Zabieg ten wykonuje się w znieczuleniu miejscowym i nie wymaga hospitalizacji.
Po zakończeniu fazy gipsowania i zagojeniu się ścięgna, kluczowym elementem leczenia jest noszenie specjalnej szyny odwodzącej (tzw. szyna Denis-Browna), która utrzymuje stopy w skorygowanej pozycji. Szynę zakłada się na 23 godziny na dobę przez pierwsze 3 miesiące, a następnie jedynie na czas snu – do ukończenia przez dziecko 4. roku życia. Choć może się to wydawać uciążliwe, regularne stosowanie szyny znacząco zmniejsza ryzyko nawrotu deformacji. Zaniedbanie tej części terapii jest jedną z najczęstszych przyczyn nieskuteczności leczenia i konieczności późniejszych zabiegów chirurgicznych.
W przypadkach ciężkich, zaniedbanych lub wrodzonych wad współistniejących z innymi schorzeniami neurologicznymi, leczenie może wymagać bardziej rozbudowanej interwencji ortopedycznej, obejmującej m.in. chirurgiczne wydłużanie ścięgien, osteotomie czy rekonstrukcję tkanek miękkich. Są to jednak sytuacje stosunkowo rzadkie i dotyczą głównie pacjentów, u których nie zastosowano w porę standardowego postępowania lub terapia została przerwana. Właściwie prowadzona metoda Ponsetiego pozwala uniknąć operacji u ponad 95% dzieci, a większość z nich osiąga pełną sprawność ruchową – może biegać, uprawiać sport i funkcjonować bez żadnych ograniczeń. Dlatego tak istotne jest, aby rodzice jak najszybciej zgłosili się z dzieckiem do specjalisty ortopedy dziecięcego i konsekwentnie stosowali się do zaleceń dotyczących leczenia i późniejszej profilaktyki nawrotów.
Jakie są rokowania i powikłania?
Dobrze wdrożone leczenie daje niemal 100 % szans na normalne funkcjonowanie stopy – dziecko może chodzić, biegać i nosić zwykłe obuwie bez ograniczeń . Zaniedbanie lub opóźnienie terapii zwiększa ryzyko nawracającej deformacji, bólu, trudności w chodzeniu i trwałej niepełnosprawności.
Stopa szpotawa – jaką rolę odgrywa rehabilitacja?
Rehabilitacja odgrywa niezwykle ważną rolę w leczeniu stopy końsko-szpotawej, zarówno jako uzupełnienie metody Ponsetiego, jak i w sytuacjach, gdy konieczne było leczenie operacyjne lub gdy występuje zwiększone ryzyko nawrotu deformacji. Choć w klasycznym postępowaniu rehabilitacja nie zastępuje samego procesu korekcji stopy (który odbywa się głównie przez gipsowanie i stosowanie szyny), to stanowi ona kluczowy element utrwalający efekty terapii, wspomagający rozwój układu mięśniowo-szkieletowego oraz wspierający dziecko w osiąganiu kolejnych etapów motorycznych.
Po zakończeniu serii gipsowań i zagojeniu się ścięgna Achillesa, fizjoterapeuta wprowadza delikatne ćwiczenia rozciągające, mobilizujące i wzmacniające, których celem jest utrzymanie zakresu ruchu w stawie skokowym, poprawa siły mięśniowej i zapobieganie przykurczom. Zajęcia są dostosowane do wieku dziecka – u niemowląt obejmują przede wszystkim bierne ćwiczenia i stymulację sensoryczną stóp, natomiast u starszych dzieci wprowadza się aktywne ćwiczenia wspomagające naukę chodu, równowagi i koordynacji. Rehabilitacja pomaga również zapobiegać kompensacyjnym nieprawidłowościom chodu, takim jak obciążanie zewnętrznej krawędzi stopy czy rotacja kończyn dolnych, które mogą pojawić się nawet po skutecznym leczeniu deformacji.
W sytuacjach, gdy leczenie było opóźnione lub konieczne było zastosowanie zabiegu operacyjnego, rehabilitacja odgrywa jeszcze większą rolę. Pomaga w odzyskaniu pełnej ruchomości, odbudowie siły mięśniowej, reedukacji chodu i przywróceniu prawidłowej funkcji stopy. Regularna współpraca z fizjoterapeutą pozwala monitorować postępy dziecka, szybko wychwycić ewentualne sygnały nawrotu deformacji i odpowiednio wcześnie zareagować. Dodatkowo, rehabilitacja wspiera również rozwój psychoruchowy dziecka, zwiększa jego pewność siebie i umożliwia bezpieczny powrót do aktywności fizycznej.
Choć sama metoda Ponsetiego opiera się głównie na gipsowaniu i stabilizacji, rehabilitacja stanowi jej ważne dopełnienie – pozwala nie tylko utrzymać osiągnięty efekt korekcji, ale również zadbać o prawidłowy rozwój całej kończyny dolnej i naukę właściwych wzorców ruchowych. Dlatego tak ważne jest, aby była prowadzona systematycznie, pod okiem doświadczonego specjalisty i we współpracy z zespołem ortopedycznym.
Stopa końsko‑szpotawa to schorzenie, które nawet w ciężkiej postaci przy odpowiednim leczeniu może zostać skorygowane bez potrzeby leczenia operacyjnego. Kluczowe znaczenie mają: wczesne rozpoznanie, szybkie wdrożenie metody Ponsetiego oraz stałe wsparcie rehabilitacyjne. Dzięki temu dzieci z tą wadą mogą rozwijać się bez ograniczeń – stawać się aktywnymi, biegającymi zdrowo i niezależnie pacjentami, bez lęku o przyszłość.